Radicaal voor het levensverhaal. Geschiedenis als narratieve verwerking
Op 2 mei 2025 nam Prof. dr. Arnoud-Jan Bijsterveld afscheid van Tilburg University met de lezing ‘A Radical Choice for Life Stories’. In zijn speech benadrukt hij het belang van levensverhalen bij het verwerken van traumatische geschiedenissen. Historici moeten niet alleen feiten presenteren, maar ook empathie en context bieden om bij te dragen aan een inclusieve herinneringscultuur
Lees hier de afscheidsrede, in verkorte vorm uitgesproken door prof. dr. Arnoud-Jan Bijsterveld, bijzonder hoogleraar Cultuur in Brabant in sociaal-wetenschappelijk en historisch perspectief, met inbegrip van de volkscultuur, op vrijdag 2 mei 2025, ter gelegenheid van zijn afscheid van Tilburg University.
“Collectieve trauma’s kunnen slechts worden verwerkt door verhalen te construeren die niet alleen feiten weergeven, maar ook menselijke ervaringen centraal stellen”. – Prof. dr. Arnoud-Jan Bijsterveld
Interview restauratievragen met kunstenaar Guillaume Lo A Njoe door Nathalie Menke en Zeph Benders in zijn atelier 2023
(Foto: Jarno Pors, RCE)
Deze Handreiking is bedoeld voor kleine en grotere musea en helpt hen bij het voorbereiden, afnemen, ontsluiten en archiveren van collectie- en oral history interviews. Bij collectie-interviews gaat het om meer achtergrondinformatie over kunstwerken te verkrijgen en vast te leggen, zoals de manier waarop het is opgebouwd, de bedoeling van de maker, of bijvoorbeeld hoe je het kunt bewaren. Dat kan van groot belang zijn voor het begrip, het behoud en het beheer van objecten.
Bij oral history interviews gaat het over levensverhalen, getuigenissen van mensen over historische gebeurtenissen en de betekenis die zij aan hun omgeving geven. Deze interviews zijn met name belangrijk voor stads- en streekmusea en musea die de geschiedenis van bepaalde gemeenschappen presenteren.
Deze handreiking is tot stand gekomen binnen het programma Erfgoed van de 20e eeuw van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) en is downloaden via:
handreiking-collectie-interviews
Caleidoscopische visies, voor het eerst gepubliceerd in maart 2001, was het eerste en enige boek in zijn soort in Nederland. Het stelde de prominente en initiërende rol centraal die zwarte, migranten- en vluchtelingenvrouwen (ZMV-vrouwen) hebben gespeeld in het nieuwe denken over gender en etniciteit in de late twintigste eeuw. De auteurs belichtten de met elkaar verweven uitsluitingspraktijken die ZMV-vrouwen tegenkwamen op meerdere plaatsen in de maatschappij op basis van gender, etniciteit, ‘ras’ of seksualiteit, en toonden daarmee de noodzaak aan voor intersectioneel denken en doen.
Onlangs is er een hernieuwde uitgave gepresenteerd en maakt de klassieker die de kijk op het feminisme en de vrouwenbeweging in Nederland heeft veranderd op veler verzoek weer beschikbaar. Ze bevat een geactualiseerde reflectie op de relevantie van intersectionaliteit in het licht van recente maatschappelijke ontwikkelingen, waarmee de activiteiten en het gedachtegoed van ZMV-vrouwen in Nederland nog prominenter op de kaart worden gezet.
Dit boek maakt duidelijk hoe belangrijk het is om de geschiedenis van intersectionele bewegingen zichtbaar te maken voor huidige generaties. Het geeft inzicht in een geschiedenis die voor huidige generaties vaak is ondergesneeuwd.
Dit boek biedt tevens houvast in ons oral history project: ’40 vrouwen om nooit te vergeten: de geschiedenis van de Turkse en Marokkaanse vrouwenbewegingen in Nederland’.
De organisatievorming van de Turkse en Marokkaanse vrouwenbewegingen is in dit boek beschreven aan de hand van archiefstukken en literatuuronderzoek. We hopen met ons oral history project meer verhalen en perspectieven toe te voegen aan de geschiedenis van de vrouwenbewegingen.
Watersnoodramp, 1953. Foto ANP
Opiniestuk NRC 15 februari 2024
Spreken is juist goud
Nederland ondertekende in januari het Verdrag van Faro. Dit verdrag stelt de mens en de samenleving en hun relatie met erfgoed centraal. Vooral voor oral history is dit verdrag van belang, omdat het de mondelinge geschiedenis erkent als een waardevolle bron van cultureel erfgoed.
Oral history gaat om persoonlijke herinneringen, verhalen en tradities die mondeling worden doorgegeven. Het verdrag moedigt aan om maatregelen te nemen ter bevordering en bescherming van dit immaterieel erfgoed.
De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed heeft met het veld zestien thema’s benoemd voor de Nederlandse uitvoeringsagenda die er toe moet bijdragen dat het verdrag daadwerkelijk tot beleid leidt. Oral history is één van die thema’s, maar heeft ook raakvlakken met andere thema’s als participatie, meerstemmigheid, digitaal erfgoed en archieven. De ondertekening door Nederland van het verdrag sluit aan bij de toenemende belangstelling voor oral history.
Leefwereld
Oral history-interviews vormen, als ze goed bewaard worden, belangrijke historische bronnen en zijn daarmee op zichzelf ook erfgoed. Lange tijd is gedacht dat alleen geschreven bronnen belangrijk waren. Nu wordt erkend dat geschreven bronnen vaak weinig laten zien van de leefwereld van mensen en de context waarin zij keuzes maken.
De interviews met overlevenden van de Watersnoodramp van 1953 zijn daar een voorbeeld van. De Watersnoodramp werd jarenlang vooral geassocieerd met de Deltawerken. Van de gebeurtenis zelf waren vrijwel alleen oude journaalbeelden beschikbaar. In Zeeland en op de Zuid-Hollandse eilanden werd er vooral gezwegen, omdat de herinneringen aan de ramp te pijnlijk waren en men liever vooruit keek. Vanaf de jaren negentig zijn er oral history-projecten uitgevoerd. Door de interviews overwonnen overlevenden en ooggetuigen langzamerhand hun schroom en leerden zij hun verhaal te vertellen. Ze gingen hun eigen leven in een ander perspectief zien en konden hun ervaringen delen. Zonder de gesproken verhalen is deze nieuwe kijk op het verleden ondenkbaar. De ervaringen zijn in de huidige tijd van klimaatverandering bovendien opnieuw relevant.
In Nederland en in het buitenland groeit het aantal vrijwilligers en professionals dat aan oral history doet razendsnel. Daarmee worden de stemmen die om uiteenlopende redenen tot nu toe niet gehoord werden, onderdeel van ons historisch bewustzijn. Er wordt via podcasts, documentaires, publicaties en tentoonstellingen volop naar de nieuwe geschiedenissen geluisterd. Door te luisteren naar een persoonlijk verhaal, krijgen we meer inzicht in de motieven achter de keuzes en opvattingen van mensen. Dit leidt tot meer begrip en brengt mensen bij elkaar.
Koloniaal verleden
Andere voorbeelden zijn de interviews met boeren in Twente, mijnwerkers in Limburg, veteranen, textielarbeiders in Brabant en vluchtelingen die de afgelopen zestig jaar in Nederland onderdak hebben gevonden.
Of denk aan onze veranderende kijk op het koloniale verleden. Het verhaal dat het beeld van de onderdrukkers steunde, is vervangen door verwarrende nieuwe beelden en van een ander soort samenleving, waarin verzet opeens een plaats heeft.
Mensen voelen zich, juist in deze snel veranderende tijd, verbonden met hun verleden en gaan op zoek naar hun ‘roots’. Nieuwe technologische ontwikkelingen als automatische spraakherkenning en programma’s waarmee audiovisueel materiaal gemakkelijker doorzoekbaar wordt, vergemakkelijken dat proces. En dragen zo bij aan de populariteit van oral history. Persoonlijke getuigenissen veranderen de geschiedschrijving.
Selma Leydesdorff is oral historicus en emerita oral history van de UvA.
Saskia Moerbeek is directeur van de stichting Bevordering maatschappelijke participatie en initiatiefnemer van Het Knooppunt ‘Sprekende geschiedenis’.
Het artikel is hier ook als pdf te lezen
Interview restauratievragen met kunstenaar Guillaume Lo A Njoe door Nathalie Menke en Zeph Benders in zijn atelier 2023
(Foto: Jarno Pors, RCE)
Tijdens het symposium ‘Oral History een stap verder’ van 8 december 2023 presenteerden de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE), het Knooppunt Oral History Sprekende geschiedenis en de Universiteit van Amsterdam de nieuwe Handreiking Collectie-interviews.: Het interview als verrijking van erfgoed.
Deze Handreiking is bedoeld voor kleine en grotere musea en helpt hen bij het voorbereiden, afnemen, ontsluiten en archiveren van collectie- en oral history interviews. Bij collectie-interviews gaat het om meer achtergrondinformatie over kunstwerken te verkrijgen en vast te leggen, zoals de manier waarop het is opgebouwd, de bedoeling van de maker, of bijvoorbeeld hoe je het kunt bewaren. Dat kan van groot belang zijn voor het begrip, het behoud en het beheer van objecten.
Bij oral history interviews gaat het over levensverhalen, getuigenissen van mensen over historische gebeurtenissen en de betekenis die zij aan hun omgeving geven. Deze interviews zijn met name belangrijk voor stads- en streekmusea en musea die de geschiedenis van bepaalde gemeenschappen presenteren.
Deze handreiking is tot stand gekomen binnen het programma Erfgoed van de 20e eeuw van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) en is downloaden via:
handreiking-collectie-interviews
Fotocredit: Niels de Vries
Vanuit Sprekende geschiedenis zijn wij altijd op zoek naar nieuwe verhalen en onontdekt oral history materiaal. Zo kwamen we in Friesland Hylke Speerstra tegen, pionier op het gebied van oral history en één van de meest gelezen auteurs van de provincie.
Speerstra debuteerde in 1968 in het Fries met Heil om seil, een succesvolle bundel schippersverhalen, die driemaal in het Nederlands zou worden vertaald. Speerstra wordt vergeleken met Geert Mak, die zich in het Nederlandse taalgebied op een gelijkaardige wijze bezighoudt met het optekenen van oral history. Voor Heil om seil voerde hij gesprekken met allerhande schippers, bergers, baggeraars en slepers.
Ook in zijn boek, Neaken en bleat foar de dokter (Naakt en bloot voor de dokter 1978), paste Speerstra de oral history werkwijze toe: het werd geschreven op basis van vraaggesprekken met artsen en veeartsen.
Een overzicht van zijn werk dat oral history interviews als basis heeft is te vinden op onze website.
Ken jij oral history collecties of projecten uit Friesland die nog niet bij ons op de website staan? We zijn blij met elke tip!
De oral history handleiding Levende geschiedenis van Erfgoed Gelderland heeft een update gekregen. Deze handleiding biedt handvatten om te beginnen met een eigen oral history onderzoek.
Erfgoed Gelderland biedt cursussen aan op het gebied van oral history. Aansluitend op de cursus ontwikkelde Erfgoed Gelderland een oral history handleiding. De handleiding biedt een stappenplan, tips, benodigdheden en adviezen om met een eigen oral history onderzoek te beginnen.
Via link kun je de handleiding online lezen of downloaden.
De nieuwe podcast van Annegriet Wietsma, maker van De Deventer Mediazaak heeft alles met oral history te maken. Annegriet gaat met de herinneringen van hoofdpersoon George op zak, onderzoeken of ze zijn verhaal kan toetsen (feiten checken) met verhalen van andere mogelijke (oog) getuigen, in archieven en op locaties. Ofwel, een zoektocht naar de waarheid van een verborgen verleden.
George groeit op in het naoorlogse Amsterdam, in een arm gezin. Hij zwerft veel op straat rond. Om wat bij te verdienen scharrelt hij met geïnteresseerde mannelijke voorbijgangers. Hij wordt benaderd door een aardige fotograaf die de knaap in ruil voor geld laat poseren. Naakt. De fotograaf neemt hem tevens mee naar een openbaar zwembad waar arbeiderskinderen af en toe een avond mogen zwemmen. En dan krijgt het verhaal een bizarre wending.
“Nou… en toen kwam de zwembadclub. Dat je in je blootje moest zwemmen. En dat er volwassen mensen zijn die dat op prijs stellen. En dan zat er altijd geld in je jaszak. Vijf gulden of zo.”
In dit interview lees je meer over haar motivatie om deze serie te gaan maken en de rol van oral history.
De zwembadclub is een podcast van de NTR, tot stand gekomen met steun van het NPO-fonds en het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten en is te beluisteren via de website en app van NPO Radio 1, de gratis NPO Luister-app en andere podcastplatforms.
Het verhaal is mede gebaseerd op het boek Verboden Foto’s; een Amsterdamse Roman, Helmut van de Berg (pseudoniem), Uitg Gigaboek, 2005-2019
Onze stagiair Liesbeth Knaeps (Open Universiteit) interviewde Tim Debroyer over zijn masterthesis over Tuberculose en het leven in een sanatorium. Zij vroeg hem naar zijn ervaringen met mondelinge geschiedenis en welke adviezen hij zou geven aan iemand die een oral history project wil beginnen. Zo werd het een oral history interview over oral history.
In dit artikel doet Liesbeth verslag van het interview.
Een oral history interview. Hoe begin je daar nu aan? We delen alvast een paar tips en tricks die uit het interview met Tim Debroyer naar boven kwamen, alle tips lees je terug in het interview.
- Bereid je goed voor. Lees jezelf goed in op voorhand. Als je een ooggetuige gaat interviewen over een bepaalde gebeurtenis, is het belangrijk dat je zelf al iets weet over de geschiedenis hiervan. Zo kan je tijdens het interview goede en gerichte vragen stellen. Stel voor je interviews een lijst op met topics of onderwerpen waarover je vragen wil stellen.
- Bereid je voor op gevoelige onderwerpen. Een oral history interview kan voor een geïnterviewde ooggetuige zeer confronterend werken, waarin de impact van een bepaalde gebeurtenis op zijn of haar leven duidelijker kan worden. Dit kan gaan over ziekte in het algemeen of over traumatische gebeurtenissen. Je moet m.a.w. goed op de hoogte zijn van wat de gevoeligheden kunnen zijn.
- Probeer mensen te zoeken met een divers profiel. Het is heel uniek dat je, door de interviews te bewaren, je eigen bronnen gaat construeren. Daarom is het belangrijk dat je een zo’n divers mogelijk beeld over een onderwerp geeft. Ga dus op zoek naar mensen van verschillende generaties, gender, sociale achtergrond, enz.
- Het is belangrijk om als interviewer te leren om te zwijgen. Hoe moeilijk het ook is om als interviewer te zwijgen, blijf zoveel mogelijk op de achtergrond. Stel je vragen zo kort en bondig mogelijk. Het is als interviewer jouw taak om de ooggetuige zoveel mogelijk aan het woord te laten.
- Tijdens een interview ben je echter nooit een neutrale observator. Een interview is een interactie tussen twee personen. Wees dus bewust van je positie als interviewer. Zorg ervoor dat je de geïnterviewde niet te veel beïnvloed. Probeer eerder in zijn of haar mindset te geraken en zijn of haar levensverhaal te volgen.
- Zorg voor een geïnformeerde toestemming. Na het interview is het belangrijk dat je toestemming vraagt aan de geïnterviewde voor het gebruik van de opname. Wat hier nu juist de bedoeling van is en hoe het gebruikt wordt, leg je uiteraard wel uit. Daarin zijn twee vragen belangrijk. Wil je anoniem blijven? En mag het bewaard worden voor later onderzoek?
Meer tips en het volledige interview lees je hier.
Tim Debroyer behaalde in 2021 zijn Master in de Geschiedenis aan de KU Leuven met een masterproef over de geschiedenis van tuberculose in België na de Tweede Wereldoorlog.
Wil je erfgoeddata snel voorzien van de juiste termen (met unieke identifier)? Dat kan! Shannon van Muijden, datamanager bij het Zuiderzeemuseum, schreef een handleiding voor het openresourceprogramma OpenRefine. Deze handleiding legt stap-voor-stap uit wat je als collectiebeheerder kunt doen om je informatie in bulk te verrijken met termen via het Termennetwerk. Het Termennetwerk biedt deze ‘reconciliation service’ voor bijoorbeeld de Art & Architecture Thesaurus, Archeologische Basisregister, Cultuurhistorische Thesaurus, GeoNames, RKDartists, WO2-thesaurus. Een volledig overzicht is te vinden bij de faqs van het Termennetwerk.