Ernst Radius praat met Bob Bertina (1914-2012) over de houding van katholieken ten opzichte van film na 1945. De relatie tussen christenen en film is nooit eenduidig geweest. Bertina was vele jaren filmcriticus van de Volkskrant, redactielid van verscheidene (katholieke) filmbladen en betrokken bij de Katholieke Film Actie (KFA). Met name wordt ingegaan op de katholieke filmkeuring, georganiseerd in de Katholieke Film Centrale (KFC), waarin toonaangevende filmcritici – naast Bertina Charles Boost en Janus van Domburg – een rol vervulden. Tussen 1945 en 1979 schreef Bertina over films in de volkskrant. In zijn begintijd werd film door de katholieke kerk nog als onzedelijk beschouwd. Toen de Volkskrant aan het eind van jaren zestig een progressief dagblad werd, juichte Bertina dat toe. Hij koos altijd de kant van de kunst.

Bertina zet de niet onproblematische verhouding tussen filmkritiek en filmkeuring uiteen. Het door beide ‘kampen’ onderschreven uitgangspunt ‘werk voor de goede film’ kreeg verschillende invullingen omdat de eerste primair vanuit esthetisch oogpunt redeneerde en de laatste zich voornamelijk op een moralistisch standpunt stelde. Instemmend verwijst Bertina in deze naar de brochure Film en moraal, die de progressieve ‘filmpater’ Jac. Dirkse ooit schreef en waarin deze onder meer een onafhankelijke verhouding tussen katholieke filmcritici en de katholieke filmkeuring bepleitte. 

Zie eveneens dit artikel van Bertina dat dieper ingaat op filmkritiek in Nederland na de Tweede Wereldoorlog en het katholicisme

In het interview wordt gesproken over de verhouding tussen de Nederlands Hervormde Kerk en film. Dominee Willem Overbosch was betrokken bij de totstandkoming van het rapport over het bioscoopvraagstuk dat in 1946 in opdracht van de Synode van de Nederlands Hervormde Kerk werd opgesteld en waarin een kritische maar positieve houding t.o.v. film werd bepleit.

Aan de orde komen voorts de filmkeuring en meer concreet de activiteiten van de Centrale Commissie voor de Filmkeuring en wordt de Stichting Filmcentrum nader bezien. Deze organisatie werd in 1947 (aanvankelijk onder de naam stichting Kerk en Film) opgericht om de conclusies van voornoemd rapport gestalte te geven door middel van voorlichting over film in protestants-christelijke kring. Tot slot wordt gesproken over de Prof. dr. G. van der Leeuw-stichting, ontmoetingscentrum van kerk en kunst. Personen die besproken worden zijn: L. Eker, dr. A. Dronkers, P.J. van Mullem, prof. dr. G. van der Leeuw en D. van Staveren. 

Twee jaar voor zijn dood interviewden R.L. Schuursma en Sj. Vellenga de katholieke priester Wouter Lutkie uit Noord-Brabant. Dit interview behandelt zijn visie op het katholicisme en het fascisme.

Wouter Lutkie was een Nederlandse priester die continu in onmin verkeerde met vrijwel het gehele Nederlandse episcopaat – maar die toch niet werd geëxcommuniceerd. Hij had een eigenzinnig karakter en ging zijn leven lang zijn eigen gang, maar een eenling was hij niet. Hij voerde correspondentie met honderden personen, schreef vele boeken en was decennialang actief als journalist, met name in zijn eigen tijdschrift Aristo. Lutkie was de enige Nederlander die op voet van vriendschap verkeerde met de Italiaanse fascistenleider Mussolini, bij wie hij zeven keer op privé-audiëntie mocht komen. Lutkie had nauwe banden met het fascisme, maar werd ondanks een onderzoek niet aangeklaagd voor collaboratie.

Na de oorlog zette hij zijn werk als ambteloos priester voort en bleef zijn tijdschrift Aristo bestaan. Dit was ondertussen een literair tijdschrift geworden. Begin 1965 moest het tijdschrift definitief ophouden te verschijnen, wegens gebrek aan abonnees. In hoeverre Lutkie en zijn Aristo fascistisch of zelfs nationaalsocialistisch waren geweest, bleef onderwerp van veel discussie. Dit interview gaat op dit onderwerp in. 

Voor meer informatie over het interview en de geïnterviewde, zie: SFW-werkuitgave no. 8 (1995), p.31.

De interviews met Marga Klompé (1912-1986) en Joseph Luns (geb. 1911) zijn gehouden ten behoeve van een doctoraalscriptie geschiedenis (RUU) m.b.t. rooms-katholicisme en KVP-politiek in Nederland. Klompé werd eind jaren veertig lid van de Tweede Kamer voor de KVP en bekleedde daarnaast verscheidene internationale functies. In de jaren vijftig en zestig was zij minister – de eerste vrouwelijke in Nederland – van Maatschappelijk Werk, respectievelijk CRM in verscheidene kabinetten. Later ontplooide zij vele activiteiten de kerkelijke vredesbewegingen. De KVP-er Luns bekleedde vanaf 1956 tot en met 1971 onafgebroken het ministerschap voor Buitenlandse Zaken. In 1972 werd hij secretaris-generaal van de NAVO. Kort daarop trad hij uit de KVP.

De interviews zijn gemaakt voor Bregsteins film “Op zoek naar Joods Amsterdam”, tot stand gekomen op initiatief van de gemeente Amsterdam ter gelegenheid van de viering van het zevenhonderdjarig bestaan van de stad. Film en interviews behandelen joods Amsterdam tot 1940.

De film beleefde zijn première op 29 december 1975 te Amsterdam. Hij werd tevens op televisie uitgezonden door de NCRV op 8 februari 1976.

Een deel van de research werd gedaan door Salvador Bloemgarten, die tevens met Bregstein aan het scenario werkte. De film werd geproduceerd door Jan Vrijman Cineproductie.

De integrale filmtekst is later gepubliceerd in het boekje Op zoek naar Joods Amsterdam / film van Philo Bregstein, Amsterdam: Meulenhoff (filmteksten), 1981 (gedeeltelijk eerder verschenen in Parool en Skoop). Achterin (pp.59-76) is een dagboek opgenomen dat Bregstein bijhield m.b.t. de voorbereidingen en de produktie van de film.

Uitgebreider werden fragmenten uit de interviews verwerkt in Herinneringen aan Joods Amsterdam /  samengesteld door Philo Bregstein en Salvador Bloemgarten, Amsterdam: De Bezige Bij, 1978 (340 pp). Hiervoor werden in 1977 nog enkele aanvullende interviews gehouden. In het boek is een lijst ‘vertellers’ opgenomen,  evenals een lijst met biografische aantekeningen betreffende de geïnterviewden.

Kopieën van de collectie worden beheerd door Joods Cultureel Kwartier. Het origineel wordt beheerd door Nederlands Instituut voor Beeld & Geluid.

Erfgoedcentrum Nederlands Kloosterleven verzamelt en beheert sinds 2006 archieven van ruim 100 kloostergemeenschappen, waaronder het archief van Missionarissen van het Heilige Hart. De interviews zijn afgenomen in het kader van de reeks Samen met de Papoea’s op weg (18 interviews) en Gesprekken met guru’s of met familieleden (5 interviews) in West-Papua. Interviewer pater J. Boelaars was belast met pastorale zorg en wetenschappelijk onderzoek ten behoeve van het missiewerk. Tussen 1950 en 1990 heeft hij voor verschillende langere perioden in Indonesië en West-Papua gewerkt.

De interviews hebben geleid tot de publicatie Met Papoea’s samen op weg: Deel 3 de begeleiders en zijn gebruikt voor de verhandeling Getuigen Spreken: kerkgeschiedenis van het aartsbisdom Merauke, Irian Jaya, Indonesia (ca 1999) door J. Boelaars in samenwerking met A. Vriens.

Thema’s zijn o.a. Nederlands bestuur, Indonesisch bestuur, het Vaticaans Concilie, discriminatie, schoolopleiding, geestelijk leven, dagelijkse werkzaamheden, adat, pastoraal beleid, ontwikkeling missionarissen.

Lijst beschikbaar met namen van geïnterviewden in Erfgoedcentrum Nederlands Kloosterleven

Relevante linkjes: Website Erfgoedcentrum Nederlands Kloosterleven: erfgoedkloosterleven.nl

Verhandeling Getuigen Spreken: Verhandeling Getuigen spreken

Met Papoea’s samen op weg

Boelaars, J. 
Uitgeversmaatschappij J.H. Kok – Kampen 

Deel 1 De pioniers. Het begin van een missie, 1992

Deel 2 De baanbrekers. Het openleggen van het binnenland, 1995

Deel 3 De begeleiders, 1997

Tussen 1 april 2007 en 15 december 2009 werden, volgens de methodiek van de ‘mondelinge geschiedenis’ 48 diepte-interviews afgenomen van minderbroeders, ex-confraters, een claris en andere betrokkenen. Naast deze audio-opnames werden 9 interviews gefilmd zodat we over 28 uren professioneel beeldmateriaal beschikken.

Door het verzamelen van deze ‘getuigenissen’ via diepgaande interviews verkregen we een ‘completer’ beeld van de recente geschiedenis van de Minderbroeders. Er werd in het verleden heel wat onderzoek naar de orde in Vlaanderen verricht. Dit heeft ons voornamelijk informatie over ‘feiten’ opgeleverd. Maar hoe de minderbroeders alles persoonlijk ‘ervaarden’ is een aspect dat voorheen niet aan bod kwam.

© P. Longinus de Munter, franciscaan en fotograaf

In functie van de vaste opstelling ‘zij kwamen op blote voeten…’ werden  audio-en beeldfragmenten van de interviews ontsloten. Dergelijke getuigenissen slagen er veel beter in dan traditionele presentaties om een complex  verhaal te communiceren naar een brede doelgroep. We leven nu eenmaal in een omgeving waarin beeld en geluid dominant zijn.

‘Bladeren in een boom’

6 paters en 1 zuster claris werden geïnterviewd voor de camera. Zeer openhartig vertellen ze over hun roeping, hun geloof en ervaringen binnen de orde. Maurice Noben maakte er een boeiende getuigenisfilm van. De film is doorlopend te bekijken in het museum.

Seksueel misbruik in de katholieke kerk wordt vooral geassocieerd met jongens. Minder bekend is hoe het meisjes verging. Het Vrouwenplatform Kerkelijk Kindermisbruik (VPKK) presenteerde vrijdag 9 september 2016 het levensverhalenproject Niemand zal je geloven, om een stem te geven aan deze vrouwen.

Niemand zal je geloven

Het project bestaat uit zes video-interviews met vrouwen die te maken hebben gehad met seksueel misbruik en mishandeling in de katholieke kerk.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog vond in de Gereformeerde Kerken in Nederland (GKN) een kerkstrijd plaats die resulteerde in de zogenaamde Vrijmaking van 1944. Met de Vrijmaking verlieten 90.000 gereformeerden de GKN (ongeveer twaalf procent) en stichtten een nieuw kerkgenootschap, later de Gereformeerde Kerken (vrijgemaakt) genoemd.

Over de beleving van de kerkscheuring in oorlogstijd door destijds jonge gemeenteleden is weinig bekend.
In dit oral history-project project komt een aantal van hen aan het woord. Centraal staat de vraag hoe zij de kerkscheuring in oorlogstijd hebben ervaren.

Het schisma in oorlogstijd was een ingrijpende gebeurtenis. Het nationaalsocialisme werd door de meeste gereformeerden als een antichristelijke ideologie beschouwd. De leden van de GKN speelden dan ook een relatief grote rol in het verzet tegen de bezetter, al zijn er ook bekende gereformeerden die zich aansloten bij NSB en SS. De verdeeldheid kon tweeledig zijn: zowel voor of tegen het nazisme, als zowel voor of tegen de kerkscheuring. De nauwe banden van vriendschap en familie binnen de gemeenschap stonden in ieder geval onder grote druk. Van meet af aan zijn zij die tot een afscheiding overgingen, bekritiseerd vanwege de verbroken eenheid. De Vrijgemaakten benadrukten echter dat het hen in kerk en samenleving om dezelfde strijd voor vrijheid van geweten ging.

In het kader van dit oral history-project zijn vraaggesprekken gevoerd met kloosterzusters over hun ervaringen tijdens de jaren van de Duitse bezetting. De zusters is vooral gevraagd naar de gevolgen van verschijnselen als inkwartiering, vluchtelingen, onderduikers en evacuatie voor hun betrekkelijk gesloten en volgens een strikte dagorde georganiseerde leven.

De geïnterviewden maken deel uit van de katholieke congregatie Zusters van Liefde te Tilburg en hebben de oorlog allen op een andere manier beleefd. Sommigen werkten in het  moederhuis van de congregatie anderen waren extern werkzaam in bijvoorbeeld een hospitaal. Na de Tweede Wereldoorlog spraken de kloosterzusters weinig over hun oorlogservaringen en ging alle aandacht uit naar herstel van de vooroorlogse orde en regelmaat.

Pas veel later werd openlijk gesproken en geschreven over het kloosterleven gedurende de bezettingsjaren. Overheersend is het eenzijdige beeld van de ideale, want zichzelf opofferende oorlogszuster. Uit de getuigenissen van de kloosterzusters komt naar voren dat de werkelijkheid rijker geschakeerd was. Sommige zusters speelden een steunende rol in de instellingen waar zij werkten en zetten de deur open voor mensen in nood (Joodse onderduikers, vluchtelingen), maar ook voor de bezetter.