Tijdens de Tweede Wereldoorlog verloren miljoenen mensen het leven in Duitse concentratiekampen. Er waren wel overlevenden, maar die sterven langzaamaan uit. Binnenkort zullen er geen mensen meer zijn die uit de eerste hand kunnen getuigen over de verschrikkingen van de kampen. Hun herinneringen – hoe gruwelijk ook – mogen nooit verdwijnen.

Er is een boek verschenen en een documentaire gemaakt

De vijfdelige documentaire van Luckas Vander Taelen noteert het verhaal van vijftien Vlaamse holocaust-overlevers en gevangen genomen verzetslieden.

De laatste getuigen is een vijfdelige documentaire die in 1991 door Luckas Vander Taelen werd gemaakt in opdracht van VTM. Het is een tijdloos document dat ook 20 jaar later nog niets aan kracht heeft ingeboet. In de reeks zien we hoe de cineast met veertien Belgische overlevenden terugkeert naar de concentratiekampen waar ze tijdens de Tweede Wereldoorlog werden vastgehouden. Zeven van hen zijn joden en de zeven anderen werden door de nazi’s en hun handlangers opgepakt en gedeporteerd omwille van hun politieke overtuigingen en verzetsdaden.

Luckas Vander Taelen sprak uitvoerig met die laatste getuigen van de nazigruwel, eerst hier in België en daarna tijdens een reis naar de kampen waar ze tijdens de oorlog maanden of jaren hadden gevangen gezeten. Zo keerden ze terug naar Dachau, Ravensbrück, Natzweiler, Mauthausen, Buchenwald, Gross-Rosen, Bergen-Belsen, Auschwitz-Birkenau en andere plaatsen.

Ze getuigen over hun ervaringen, vanaf het ogenblik dat ze werden opgepakt, hun deportatie, aankomst en leven in de kampen, en later hun bevrijding en thuiskomst in België. Het resultaat is een van de meest treffende en indringende documenten over deze vreselijke periode in de geschiedenis in ons land.

Tijdens de opnames kwam er nog een vijftiende getuige bij: de jood Samuel Hejblum werd op 5 augustus 1942 naar het kamp van Auschwitz-Birkenau afgevoerd. Daar werkte hij gedurende twee weken bij een speciaal commando dat dienst deed in de eerste gaskamers. Hij moest onder meer de lijken naar de crematoria dragen. Later moest hij ook de goederenwagons waarmee de Joden uit alle delen van Europa in Auschwitz werden aangevoerd, leegmaken en hun schamele bezittingen sorteren. Het is een unieke getuigenis van een van de weinige overlevenden van een Sondercommando.

Over de geschiedenis van doven is weinig gepubliceerd. Ook over de ervaringen van dove Joodse Nederlanders tijdens de jaren van de Duitse bezetting is vrijwel niets bekend. In dit oral history-project komen doven aan het woord die de oorlog ternauwernood hebben overleefd. Omdat doven ook verbaal gehandicapt zijn, is bij het vastleggen van hun bijzondere en niet eerder geregistreerde oorlogservaringen gebruik gemaakt van een tolk Nederlandse Gebarentaal. Uit de interviews komt onder meer naar voren dat het voor de doven in de concentratiekampen van levensbelang was dat zij hun handicap voor de Duitsers verborgen wisten te houden. 

Regisseur Willy Lindwer heeft de dove vrouw ‘Anna’, die op bijzondere wijze en met hulp van anderen, kamp Auschwitz overleefde, geïnterviewd over haar ervaringen. Hierbij werd vanzelfsprekend de hulp ingeroepen van een doventolk.

De Stichting DovenShoa uit Amsterdam is nauw bij het project betrokken.

In het dagboek van Anne Frank en in brieven die zij voor haar onderduik aan familie en vrienden schreef, komen personen en gebeurtenissen voor over wie nauwelijks geschreven bronnen bestaan en over wie dan ook weinig bekend is. Ook onze kennis van de andere onderduikers en helpers vertoont nog menig hiaat. Dankzij de getuigenissen van 18 personen, die deze tot dusver onbekend gebleven gestalten in de omgeving van Anne Frank goed gekend hebben, wordt ons inzicht in haar sociale omgeving vergroot.

Een aantal getuigen dat in dit oral history-project aan het woord komt, was evenals de familie Frank afkomstig uit Duitsland. Hun kinderen gingen ook naar de Montessorischool, het Gemeentelijk Lyceum voor Meisjes of het Joods Lyceum, en zaten bij Anne en Margot in de klas. Een van de ‘getuigen’, een buurmeisje van de familie Frank die toen woonde aan het Merwedeplein, vertelt haar verhaal over Anne. Een andere geïnterviewde is een vrouw die in dezelfde treinwagon van Westerbork naar Auschwitz werd getransporteerd als de familie Frank. In het kamp verbleef zij met Anne, Edith, Margot en Augusta van Pels in dezelfde barak.