Deze interviewserie bevat twee reeksen. Zie de snelkoppelingen voor het archief van Beeld en Geluid.

De eerste reeks genaamd “De schatkamer – De eerste getuigen van onze eeuw”:

Paul Julien 1901-2001

Vraaggesprek met de 93-jarige antropoloog en scheikundige Paul Julien. Julien vertelt over: zijn jeugd in

Utrecht; zijn exclusief op de wetenschap gerichte belangstelling, waardoor sociale en politieke ontwikkelingen

tijdens zijn jeugd zich aan zijn waarneming onttrokken; zijn expedities naar Afrika en de volgens hem positieve invloed van het kolonialisme op het door stammenstrijden verscheurde Afrika. Julien toont zich somber over de toekomst door de achteruitgang in het morele besef en acht het zelfs niet uitgesloten “…dat we op weg zijn naar een Derde Wereldoorlog.”

Hilda Verwey-Jonker 1908-2004

Vraaggesprek met sociologe en oud-kamerlid Hilda Verwey-Jonker (1908) over haar jeugd op Zuid-Beveland en in Zwolle; het SDAP-milieu waarin ze opgroeide; de positie van de vrouw in het begin van de twintigste eeuw; de seksualiteit zoals die beleefd werd door studenten; haar kleinkinderen; de opkomst van het rechts-extremisme in de jaren dertig en haar functioneren in mannenbolwerken als de SER en de Verenigde Naties. Verwey-Jonker vreest voor de gevolgen van de vergrijzing van de Westerse samenleving. Volgens haar zullen armere volken een deel van de welvaart overnemen zonder de technische en wetenschappelijke kennis te hebben om verantwoord met het milieu om te kunnen gaan.

Emile Schüttenhelm 1909-2003

Vraaggesprek met oud NTS-voorzitter Emile Schüttenhelm (1909) over: het katholieke milieu waarin hij opgroeide; de Eerste Wereldoorlog; opkomst en ondergang van het communisme; de opkomst van het rechts-extremisme in de jaren ’30; zijn medewerking aan de Wereldjamboree in 1937 en zijn ontmoeting met Lord Baden-Powell; zijn bevrijding in 1945 en het voorzitterschap van de NTS, waarvoor hij gevraagd was omdat hij, volgens minister Cals, de enige was die kans had te “overleven” in Hilversum.

Schüttenhelm haalt herinneringen op aan Henk Terlingen en ziet de toekomst positief tegemoet, daar volgens hem iedere generatie de inzet en creativiteit heeft die de toekomst nodig heeft.

De tweede reeks genaamd “De eerste getuigen van onze eeuw”:

Jan Tinbergen 1903-1994

Interview met Jan Tinbergen o.a. over zijn jeugd, het einde WO I, zijn studie natuurkunde in Leiden en zijn contacten met leermeesters Paul Ehrenfest en Albert Einstein; zijn werk bij het Centraal Bureau voor de Statistiek mn de crisis-bestrijding in de jaren ’30; over zijn overstap in 1936 naar de Volkenbond in Zürich en de samenwerking gedurende WO II met volkenrecht-deskundigen als Van Asbeck en van Eysinga t.b.v. het onderzoek naar de rol van internationale verdragen; zijn passivisme en anti-kolonialisme, het onderzoek door het CBS naar de economische consequenties m.b.t. overzeese gebiedsdelen en zijn kritiek op de houding van Min. Drees mbt de-kolonialisatie politiek. Verder vertelt hij over zijn onderzoek m.b.t. wereldvraagstukken als de ontwikkelingslanden- en milieuproblematiek ed. die volgens hem een mondiale aanpak vereisen d.m.v. een wereldregering en over het ontvangen van de Nobelprijs in 1969. Tenslotte geeft hij zijn toekomstvisie m.b.t. een economisch evenwicht m.n. tussen productie en eerlijker inkomensverdeling en zijn verlangen naar een soberder en idealistischer ingestelde samenleving.

Willy Corsari 1897- 1998

Interview met Willy Corsari over oa haar ongelukkige jeugd, het artiestenmilieu waarin zij opgroeide, het ontstaan van de naam Corsari, haar studie piano en zang en het schrijven van meisjesboeken, haar herinneringen aan Den Haag en aan Berlijn waar ze zangles kreeg; haar leven bij het cabaretgezelschap van Jean-Louis Pisuisse en voorgeschiedenis van de moord op hem. Zij vertelt over de verschijning van haar eerste boeken, oa over euthanasie, en haar liefde voor het theater wat ze in de oorlog principieel niet meer bezocht; het verzetswerk en hulp aan joden tijdens de oorlogsjaren en de positieve herinneringen aan de bezettingstijd m.b.t. onderlinge menselijke relaties; over de uitgever Leopold die zelfmoord pleegde en haar overstap naar coöperatieve uitgever Lubberhuizen/Blommestein (later De Bezige Bij), waar ze na conflicten weer vertrok.

Arthur Lehning 1899-2000

Interview met Arthur Lehning over zijn enerverend verblijf in kunstenaars- en anarcho-syndicalistische kringen in Berlijn jaren ’20-’30, de opkomst van het fascime, zijn visie over de politieke stromingen van destijds i.v.m. o.a. de Spaanse burgeroorlog, zijn initiatief tot oprichting van het internationale politiek geëngageerde kunsttijdschrift “i10” en de mensen, o.a. Mondriaan, Kandinsky en Nagy, die daaraan meewerkten. Hij vertelt over zijn jeugdvriend Marsman en het ideologische conflict tussen hen in de jaren ’20; m.b.t. de Spaanse Burgeroorlog over de redenen om actief de socialistische revolutie te steunen en zijn verblijf en ontmoetingen aldaar; zijn ervaringen in het interneringskamp op het eiland Man, Engeland, na de neutralisatieweigering, i.v.m. zijn politieke activiteiten, van Nederland, zijn activiteiten m.b.t. de Koude Oorlog en de Parijse protestbeweging ’68. De afgelopen eeuw benoemt hij “this terrible age” en ook m.b.t. de volgende ziet hij weinig positieve vooruitzichten.

Jeanne Bieruma Oosting 1898-1994

Interview met Jeanne Bieruma Oosting over haar jeugdjaren in de welstand van de adellijke- en aristocratische kringen; haar vroege liefde voor schilderen en haar studie aan de Kunstacademie in Den Haag in welke tijd zij Koningin Wilhelmina ontmoette. Zij vertelt over haar leermeester Van Konijnenburg, haar impressionistische schildersstijl, haar vertrek in 1929 met Charlotte van Pallandt naar Parijs en haar 11-jarig verblijf daar waar zij o.a. Piccaso ontmoette en gefascineerd raakte door de zelfkant en het uitgaansleven van deze stad; over haar verblijf in het zuiden van Frankrijk na het uitbreken van de oorlog, de terugkeer naar bezet Nederland en de productieve jaren in Amsterdam. Oosting praat over haar schilder- en grafische werk, o.a. het ontwerp voor  kinderpostzegels en haar zelfportretten, de beroerte die haar trof en het gelukkige leven waar ze van genoot.

Chris Walder 1900-1997

Interview met Chris Walder over zijn jeugd in Breda, waar hij zich het voetballen al vroeg op straat aanleerde, zijn eerste wedstrijden, de mobilisatie en uitbreken van WO I en zijn opleiding tot notaris; voetballen bij NAC, de diverse wedstrijden t.b.v. het Nederlands kampioenschap en de verschillende NAC-spelers rond 1920-’21; het landskampioenschap van NAC, waarna hij geselecteerd werd voor het Nederlands Elftal. Hij praat over het feit dat er destijds geen trainingsprogramma was voor het elftal en het grote verschil met het huidige voetbal.

Hij meent dat hij nu ook mee had kunnen komen, omdat het altijd om het talent blijft gaan.

Cor de Roos-Oudegeest 1899-1998

Interview met Cor de Roos-Oudegeest over haar komaf, herinneringen aan de spoorwegstaking van 1903, haar vader Jan Oudegeest (voorzitter NVV en politicus SDAP), WO I en het steuncomité; de reacties in Nederlandse socialistische kringen op de Russische Revolutie, haar toetreding als lid van de SDAP en haar activiteiten voor de SDAP-vrouwenbond, de opkomst van het communisme en fascisme en de uitbreking van WO II, de bezettingsjaren en het verzetswerk van haar man.

Zij praat over de politiek na de oorlog o.a. m.b.t. Nederlands-Indië, over de opvattingen van minister Drees m.b.t. o.a. ondergeschikte positie van vrouwen, haar binnenkomst in de Tweede Kamer voor de PvdA in 1956 en de redenen om de actieve politiek achter zich te laten. Als grootste veranderingen in deze eeuw ziet zij de grote groei van welvaart en inspraak, maar ook een veel egoïstischer ingestelde maatschappij, waardoor zij een weinig positief gevoel heeft voor de toekomst.

R.L. Schuursma interviewde in 1969 twee hoogleraren over hun studiekeuze, beroepskeuze en de natuurwetenschappen. 

Dit zijn de geïnterviewden:

• Prof. dr. ir. Johannes Joseph (Jan) Steggerda (1929-2021), tussen 1962 en 1994 hoogleraar algemene en anorganische chemie aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Jan Steggerda werd op 29 januari 1929 in Den Haag geboren, alwaar hij de HBS-B van het St. Janscollege bezocht. Na het eindexamen HBS ging hij in 1947 scheikunde studeren aan de Technische Hogeschool te Delft. Hij behaalde begin 1953 het diploma van scheikundig ingenieur en begon daarna onder leiding van prof. dr. J.H. de Boer aan een promotieonderzoek. Hij promoveerde op 7 december 1955 met lof op het proefschrift ’De vorming van actief aluminiumoxyde’.
• Prof. dr. ir. Wiero Jan Beek (1932-2016), tussen 1963 en 1970 hoogleraar fysische technologie aan de Technische Universiteit Delft. In 1950 ging hij naar de Technische Hogeschool (nu Technische Universiteit) in Delft. Hier studeerde hij fysische technologie bij prof. Hans Kramers. In 1962 promoveerde Beek cum laude op het proefschrift ‘Stofoverdracht door bewegelijke grensvlakken’. Het is de enige cum laude ooit door Kramers voorgesteld.

Voor meer informatie over de interviews en de geïnterviewde, zie: SFW-werkuitgave no. 8 (1995), p. 3, 41.

R.L. Schuursma interviewde Karel Nort (1913-1981), die als chef-omroeper via Radio Herrijzend Nederland op 4 mei 1945 het nieuws van de Duitse Capitulatie meldde. Het interview ging over Norts rol in het verzet, zijn werk bij de AVRO en zijn rol als chef-omroeper bij Radio Herrijzend Nederland.

Nort trad in 1938 in dienst van de AVRO als sportverslaggever. Na het verdwijnen van de omroepen werkte hij tot begin 1943 voor de gelijkgeschakelde Nederlandsche Omroep. Toen dit werk hem te gortig werd, vertrok hij naar Maastricht, waar hij ging werken in de stationsrestauratie. Hij raakte daar betrokken bij het verzet en was betrokken bij wapensmokkel. Vervolgens, na de bevrijding van Eindhoven in 1944, crosste hij bij Biesbosch en werd hij medewerker van Radio Herrijzend Nederland. Met een geïmproviseerde reportagewagen trok hij door het bevrijde deel van Nederland. Nort geeft hier een verslag van deze bezigheid.

Wanneer op zaterdag 5 mei 1945 de capitulatie van de Duisters in heel Nederland bekend wordt, is het voor de medewerkers van Radio Herrijzend Nederland nog de vraag wat er na de bevrijding met de zender gaat gebeuren. Het hoofd van het Militair Gezag heeft in de eerste plaats besloten dat Radio Herrijzend Nederland na de bevrijding onmiddellijk uit de lucht gehaald zou worden. Dit zou uiteindelijk pas in 1946 gebeuren.

Voor meer informatie over het interview en de geïnterviewde, zie: SFW-werkuitgave no. 8 (1995), p.34

De zeventigjarige Gerard Slotemaker de Bruine sprak met de interviewers Th. Minderaa, J. Rijken, R.L. Schuursma en Sj. Vellenga over zijn verzetswerk tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Hij was de zoon van CHU-minister Jan Rudolph Slotemaker de Bruine en Cornelia de Jong. Hij was zeer actief in het verzet, met name in de spionagegroep ‘de Zwitserse weg.’ De Zwitserse Weg was tijdens de Tweede Wereldoorlog een gangbare smokkelroute van 1942 tot juni 1944, die deel uitmaakte van het ondergronds netwerk Dutch-Paris. Premier Gerbrandy drong er bij dominee Visser ’t Hooft op aan een inlichtingendienst op te zetten om contact mogelijk te maken tussen bezet Nederland en de regering in Londen. Visser ’t Hooft ontmoette net in die periode Hebe Charlotte Kohlbrugge en zo kwam de nieuwe route tot stand. De route ging via betrouwbare personen en adressen van Nederland, waaronder Slotemaker de Bruine, naar Genève. Vaak brachten koeriers via deze route berichten naar Zwitserland die voor de regering in Londen bestemd waren. Die berichten werden in Nederland op microfilm gezet en vaak in de kleding verstopt.

Na de oorlog werd Slotemaker de Bruine directeur van het wetenschappelijke bureau van de PvdA, met welke partij hij vanwege de Indonesische kwestie brak. Gedurende zijn leven onderhield hij nauwe banden met vooraanstaande theologen en vervulde hij veel nevenfuncties. Tussen 1963 en 1967 zat De Bruine namens de Pacifistisch Socialistische Partij in de Tweede Kamer.

De historicus R.L. Schuursma interviewde in 1964 en 1965 de filmmaker Gerardus Johannes (Jan) Teunissen (1898-1975). Hij was een nationaalsocialistische filmmaker in Nederland. In 1933 maakte hij zijn eerste speelfilm, Willem van Oranje. Dit was Nederlands eerste geluidsfilm. De interviews verschaffen daardoor informatie over de Nederlandse filmgeschiedenis en de rol van het nationaalsocialisme en collaboratie tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Op 27 augustus 1940 werd Teunissen lid van de Nationaal-Socialistische Beweging (NSB) van Anton Mussert. Al snel werd hij hoofd van de Filmdienst van de NSB. Zijn ster rees snel en het duurde niet lang of hij was de machtigste man in de Nederlandse filmwereld gedurende de Tweede Wereldoorlog. Tussen 1941 en 1945 was hij leider van de filmgilde, een onderdeel van de Nederlandsche Kultuurkamer. Dit was een Duits instituut waar alle kunstenaars, architecten, schrijvers, etc. aangesloten bij moesten zijn om te mogen werken. Als voorzitter van de Rijksfilmkeuring was Teunissen de personificatie van het collaborerend deel van de Nederlandse filmindustrie.

Na de geallieerde overwinning werd Teunissen van 5 november 1945 tot 10 mei 1948 gedetineerd. Opvolgend werd het hem tien jaar lang verboden in de Nederlandse filmindustrie werkzaam te zijn.

Een artikel over Teunissen en de eerste Nederlandse geluidsfilm

Kort voor zijn sterven sprak Ernst Voorhoeve (1900-1966) met de interviewers R.L. Schuursma en SJ. Vellenga. Hij was een Nederlands beeldhouwer en schilder. Tijdens de Tweede Wereldoorlog was hij onder meer propagandaleider van de Nationaal-Socialistische Beweging (NSB) en het Departement van Volksvoorlichting en Kunsten. In dit interview van 2.5 uur spreekt Voorhoeve over het nationaalsocialisme en het Verbond van Dietsche Nationaal Solidaristen (Verdinaso).

In het begin van de jaren twintig bekeerde Voorhoeve zich tot het katholicisme. Hij maakte aanvankelijk schilderijen, tekeningen, houtsnedes en boekillustraties, maar ontwikkelde zich na zijn bekering tot beeldhouwer. Hij maakte (religieuze) sculpturen en kruisbeelden in hout en brons, die een primitief karakter hebben.

In 1932 werd Voorhoeve uit belangstelling lid van Verdinaso. Nadat hij in 1934 een toespraak van Joris van Severen had bijgewoond, werd hij als rijksorganisatieleider actief binnen de beweging. In 1938 werd de Nederlandse tak verzelfstandigd en kwam deze onder zijn leiding te staan, maar twee jaar later ging Verdinaso-Nederland onder druk van de bezetter op in de Nationaal-Socialistische Beweging (NSB). Voorhoeve werd propagandaleider van de NSB en in 1942 van het nationaalsocialistische Departement van Volksvoorlichting en Kunsten (DVK). Hoewel hij zelfs enige tijd aan het Oostfront vocht, was Voorhoeve geen voorstander van annexatie door de Duitsers. Hij verloor hun goedkeuring en moest in 1943 opstappen als propagandaleider van de NSB en het DVK.

Het Bijzonder Hof te Arnhem veroordeelde Voorhoeve in maart 1949 tot elf jaar gevangenisstraf.

Voor meer informatie over het interview en de geïnterviewde, zie: SFW-werkuitgave no. 8 (1995), p.49.

R.L. Schuursma interviewde F.W. Wessels over fascisme, de NSB en de Tweede Wereldoorlog. Wessels is voornamelijk bekend van zijn brochure genaamd De N.S.B.-Leiding ontmaskerd. De bloem der natie (1936). Ook schreef hij Ik beschuldig! Mijn antwoord aan Ir. Mussert N.S.B.-aanslag op de A.V.R.O. “De Telegraaf” werd misleid (1936).

Als oud-Gewestelijk Propaganda Inspecteur voor Drenthe en Noord-Overijssel van de NSB bekritiseerde hij Mussert in deze twee geschriften. Hij kaartte de zelfverrijking van de NSB-leiding, onder andere door Musserts salaris prijs te geven. Eveneens bracht hij uit dat de NSB betrouwbare leden in alle mogelijke Nederlandse verenigingen en clubs probeerde te laten infiltreren. Als voormalig lid van de NSB en klokkenluider bezit Wessels belangrijke informatie over het functioneren van de vroege NSB.

Voor meer informatie over het interview en de geïnterviewde, zie: SFW-werkuitgave no. 8 (1995), p.51

Het interview met Piet van der Ham (geboren in 1910) werd gemaakt in het kader van Renate Bergsma’s onderzoeksstage bij SFW in 1995. Het werd verwerkt in haar doctoraalscriptie ‘Spreekt u film?‘ De katholieke cineast Piet van der Ham, Amsterdam (doctoraalscriptie Culturele Studies, UvA), 1995. Onder dezelfde titel publiceerde zij een artikel in het Jaarboek 1994 Stichting Film en Wetenschap – Audiovisueel Archief, Amsterdam: Stichting Film en Wetenschap, 1995, p.75-101. 

Piet van der Ham wordt gekenschetst als een katholiek filmer. Zijn ‘ontdekking’ in 1936 als amateurfilmer door de cineast Otto van Neijenhoff was de aanzet tot een hele reeks opdrachtfilms vanuit die hoek. Hij werd theoretisch beïnvloed door de katholieke ‘filmpaus’ Janus van Domburg en de schrijver-dichter A.J.D. van Oosten en meer algemeen door de esthetische opvattingen van de Filmliga. Met Van Oosten richtte hij de katholieke filmgroep Kafilgro op. De amateurfilm Redt Volendam, gemaakt door Piet van der Ham en Goof Bloemen, is te vinden op de website van Beeld & Geluid. 

Tijdens de Tweede Wereldoorlog experimenteerde hij met speelfilms, samen met zijn vriend Alfred Mazure, en werkte als fotograaf voor de Binnenlandse Strijdkrachten. In de loop van de jaren leverde hij vele filmjournalistieke bijdragen aan dagbladen als De Tijd en de Maasbode en was verbonden aan filmtijdschriften als Filmfront en Filmforum. Tevens was hij betrokken bij de Katholieke Filmkeuring. Na de oorlog maakte hij een aantal films voor de KVP, waaronder de bekende De Opdracht (1956). Daarnaast maakte hij verscheidene bedrijfsfilms en produceerde journaalitems voor Polygoon en de NTS. Van der Ham doceerde ten slotte film en fotografie in Den Haag. 

Het interview werd gehouden in het kader van Seliers promotieonderzoek naar de geschiedenis van de Nederlandse (pers-)fotografie. Hoofddoel van dit interview was meer te weten te komen over HET Polygoon-Fotopersbureau tijdens de bezettingsjaren en de oprichting van het ANP-Fotopersbureau na de oorlog, waarin Polygoon-Foto werd geïncorporeerd, inclusief het foto-archief dat overigens voor een belangrijk deel werd vernietigd. Over het archief en wat daarvan rest schreef Selier het artikel ‘Polygoon foto-archief’, in: GBG-Nieuws 20, pp. 7-9 (serie Fotohistorische Frontberichten). 

Van der Werff was vóór de oorlog als persfotograaf werkzaam bij de foto-afdeling van het film-en fotoproduktiebedrijf Polygoon te Haarlem. In 1938 werd hij gedetacheerd in Den Haag. Hij verliet het bedrijf echter in 1941 en keerde terug naar Haarlem om daar als ‘stadhuis’-fotograaf enkele jaren zijn brood te verdienen. Na de oorlog was hij de eerste fotograaf in dienst bij het nieuw opgerichte ANP-Fotopersbureau, waar hij tot aan zijn pensioen bleef. Van der Werff spreekt ook over collega-fotografen, waaronder Aart Klein. 

Annemieke Kaan interviewde Lou Lichtveld (1903-1996) ten behoeve van haar doctoraalscriptie geschiedenis (RUU) over Suriname. Met Helman wordt gesproken over het landsbestuur van de voormalige Nederlandse kolonie en over zijn literaire werk.

Lichtveld kwam op 18-jarige leeftijd naar Nederland, deed journalistiek werk, studeerde muziek en ontwikkelde zich tot (film)componist en filmcriticus. In 1949 ging hij terug en bekleedde verscheidene openbare functies in het land. Zo was hij van 1949-51 minister van Onderwijs en in de jaren zestig gevolmachtigd minister van het Koninkrijk der Nederlanden. Hij ontpopte zich tevens tot een inspirerende figuur in het Surinaamse culturele leven. Voor zijn boeken koos hij vaak het land tot onderwerp, zij het dat hij zich ermee voornamelijk tot een Nederlands publiek richtte. Later vestigde hij zich opnieuw in Nederland.