Dwangarbeid tijdens de Tweede Wereldoorlog

Deelstudie 1 – Arbeidsinzet

Naar schatting 500.000 tot 630.000 Nederlandse mannen werkten tijdens de Tweede Wereldoorlog verplicht in Duitsland. Tijdens deze Arbeitseinsatz werden burgers verplicht ingezet om de Duitse economie draaiende te houden, terwijl Duitse mannen in het leger dienden. Dwangarbeid is daarmee een deel van de geschiedenis waar veel Nederlandse families bij zijn betrokken. Toch is deze geschiedenis geen onderdeel van het Nederlandse, Europese, of mondiale collectieve geheugen. Daardoor is het aannemelijk dat het onderwerp niet leeft onder een breed publiek, maar wel binnen getroffen families.
Het is de vraag wat er onder die omstandigheden aan herinneringen binnen families voortleeft en wat de doorwerking is van de herinneringen tot in de derde generatie.

Het onderzoeksproject ‘Oorlog en vrijheid in drie generaties’ loopt van 2021 tot 2025. Elk jaar worden er een of twee deelstudies uitgevoerd. In elke deelstudie staat een andere herinneringsgemeenschap centraal waarbinnen telkens vijf families worden geïnterviewd. De interviews beslaan drie verschillende generaties, naast de oorlogsgeneratie zelf wordt ook afzonderlijk met representanten uit de tweede en derde generatie gesproken.

Met deze studie wil het comité onderzoeken hoe herinneringen aan het oorlogsverleden van (groot)ouders doorwerkt in volgende generaties en hoe familieverhalen zich in de praktijk vormen.

Heeft de maatschappelijke bekendheid en collectieve omgang met een bepaald oorlogsverleden (bijvoorbeeld erkenning, ontkenning, verzwijgen of desinteresse) invloed op de herinneringen van de verschillende generaties en op de familieverhalen die worden doorgegeven? Beïnvloeden deze oorlogsherinneringen de opvattingen over of de beleving van vrijheid? En hoe positioneren de jongere generaties zich binnen dit herinneringslandschap?

Deelstudie 2: ‘Nederlands-Indië/Indonesië’

Met de Japanse bezetting in 1942 kwam een abrupt einde aan het Nederlands koloniaal gezag in de Indonesische archipel. Een deel van de bevolking werd geïnterneerd, krijgsgevangen genomen of als dwangarbeider tewerkgesteld en velen probeerden het hoofd boven water te houden in (zeer) relatieve vrijheid. Na de Japanse capitulatie in 1945 volgden verschillende conflicten en ontwikkelingen die van belang zijn geweest voor de migratie van een deel van de bevolking naar Nederland, waaronder de Indonesische revolutie, de Nieuw-Guineakwestie maar ook het anticommunistisch geweld in het midden van de jaren 1960. De eerste generatie ooggetuigen van deze geschiedenis ontvalt ons, er komt bij jongere generaties ruimte voor een nieuwe blik op het koloniale verleden en aandacht voor de diversiteit aan (oorlogs)ervaringen in de Indonesische archipel. Wat betekent deze overgang voor de manier waarop herinneringen intergenerationeel worden doorgegeven en voor de doorwerking van het oorlogsverleden in het heden?

Deelstudie 3: ‘Roma en Sinti’
Momenteel in uitvoering

Deelstudie 4: ‘Veteranen’
Momenteel in uitvoering door het Nederlands Veteraneninstituut (NLVi)

Deelstudie 5: ‘Joodse families’
Momenteel in voorbereiding